Od prawie 10 lat mówi się o wpisaniu wybudowanej w latach 70. XIX w. żyrardowskiej Osady Fabrycznej na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Już w 2012 r. Osada została oficjalnie uznana za Pomnik Historii. Na początku 2021 r. władze miasta podjęły kroki do uzyskania wpisu. Czy mamy szanse?
Wpisanie obiektu na listę UNESCO nie jest łatwym zadaniem. Po pierwsze, obiekt taki musi posiadać unikalną i powszechną wartość oraz spełniać przynajmniej jedno z 10 szczegółowych kryteriów[1], odnoszących się do jego walorów kulturalnych albo przyrodniczych. Osada Fabryczna musiałaby więc zostać np. uznana za “wybitny przykład typu zespołu architektonicznego ilustrującego znaczący etap w historii ludzkości” lub “tradycyjnego osadnictwa reprezentatywnego dla danej kultury”.
Dodatkową trudnością jest złożona procedura dokonywania wpisu. W pierwszej kolejności obiekty muszą zostać wpisane na krajowe Listy informacyjne[2], prowadzone przez należące do UNESCO państwa (w Polsce weryfikacją kandydatur do wpisu na Listę zajmuje się Komitet ds. światowego dziedzictwa kulturowego, działający przy Ministrze Kultury). Następnie, obiekty znajdujące się na Liście informacyjnej mogą być nominowane przez swoje państwo do uzyskania wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa. Nominowane obiekty są wówczas oceniane przez ekspertów oraz rozpatrywane na corocznej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO. Uzyskanie wpisu jest dodatkowo utrudnione limitami – Komitet Światowego Dziedzictwa rozpatruje rocznie tylko czterdzieści pięć wniosków i maksymalnie po dwa wnioski złożone przez jedno państwo.
Klasyka i nowoczesność
Obecnie na Liście Światowego Dziedzictwa znajduje się ponad 1000 obiektów, z czego zaledwie 17 położonych jest na terenie Polski. Wśród nich są oczywiście najbardziej rozpoznawalne zabytki i obiekty przyrodnicze, takie jak starówki w Warszawie, Krakowie, Toruniu i Zamościu, Kopalnia w Wieliczce, zamek w Malborku oraz Puszcza Białowieska. Nie oznacza to jednak, że wpisu nie mogą uzyskać bardziej współczesne obiekty kultury – na Liście Światowego Dziedzictwa i na polskiej Liście informacyjnej znajdują się także perły modernizmu – Hala Stulecia we Wrocławiu oraz centrum Gdyni.
Utrata statusu
Uzyskanie wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa nie oznacza, że dany obiekt już zawsze będzie na niej figurował, choć do tej pory Komitet skreślił z Listy jedynie trzy obiekty. Ostatni raz sytuacja taka miała miejsce podczas tegorocznej sesji, a los ten spotkał właśnie zabytek postindustrialny – nabrzeżny obszar Liverpoolu wraz z położonymi na jego terenie historycznymi dokami. Powodem skreślenia z listy był… zbytni rozwój portu. Zdaniem Komitetu powstawanie w chronionym obszarze nowych budynków zniszczyło jego unikalność. Z podobnych powodów z listy UNESCO 12 lat temu zostało skreślone Drezno.
Co dalej
Obecnie Żyrardów znajduje się dopiero na początku drogi prowadzącej do uzyskania wpisu na listę UNESCO. W pierwszej kolejność miasto musi zostać wpisane na krajową Listę informacyjną oraz być nominowane przez Polskę do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa. Następnie będzie musiało zmierzyć się z oceną ekspercką oraz zmieścić w restrykcyjnych limitach nałożonych przez organy UNESCO.
Ze względu na swoje walory architektoniczno-urbanistyczne i historyczne zabytkowa część Żyrardowa ma szanse na uzyskanie wpisu. Jednak – jak pokazują doświadczenia Liverpoolu i Drezna – zbytnia ingerencja w zabytkową tkankę miasta może nie przypaść do gustu Komitetowi Światowego Dziedzictwa. Dlatego tak ważna jest dbałość o zachowanie dziedzictwa kulturowego miasta i jego oryginalnej tkanki.
Pomimo że działania dążące do wpisania Żyrardowa na listę UNESCO leżą teraz po stronie władz miasta i Ministerstwa Kultury, każde z nas może działać na rzecz ochrony jego historycznej zabudowy. O przykładowych działaniach, które można podejmować w tym celu możecie przeczytać:
—
[1] https://nid.pl/pl/Dla_wlascicieli_i_zarzadcow/opieka-nad-zabytkami/miejsca-swiatowego-dziedzictw/kryteria-wpisu/
[2] https://nid.pl/pl/Dla_wlascicieli_i_zarzadcow/opieka-nad-zabytkami/miejsca-swiatowego-dziedzictw/procedury/